Vormen van subtiel machtsmisbruik kunnen zich immers in allerlei vormen van afhankelijkheidsrelaties voordoen. Ik grijp deze affaire aan om twee van mijn favoriete concepten uit de criminologie nog eens onder de aandacht te brengen en stil te staan bij wat dit vakgebied ons leert over de omstandigheden waaronder stelselmatige seksuele intimidatie zich kan voordoen en vooral verborgen kan blijven.

Het is immers niet de eerste keer dat we in Nederland worden geconfronteerd met situaties waarin stelselmatig misbruik zich ogenschijnlijk jarenlang in het verborgene heeft kunnen afspelen. Wanneer het dan eindelijk aan het licht komt, gebeurt dat met een overweldigende hoeveelheid aandacht. Dagen-of wekenlang buitelen de mediastations en opiniemakers over elkaar heen om het schandaal voor het voetlicht te brengen. Stanley Cohen duidde deze reactie met de term morele paniek, een begrip dat kan worden gedefinieerd als een disproportionele reactie van gezagsdragers en media op gedrag dat algemeen als bedreiging van de kernwaarden van een samenleving wordt beschouwd. Nog fascinerender is vaak de stilte die aan de morele paniek vooraf gaat of waar deze uiteindelijk weer in wordt gesmoord. Voor die stilte gebruiken we in de criminologie wel het eveneens van Cohen afkomstige begrip denial. Het is de tegenpool van de morele paniek. In plaats van een overdreven en disproportionele reactie, wordt het immorele gedrag verzwegen en ontkend. Cohen sprak in dit verband van een onrechtmatige en onnodige negatie. Er had een reactie moeten volgen, maar dat gebeurde niet. Garland zet de ‘hysterische uitbarsting’ van de morele paniek tegenover de ‘hysterische stilte’ van de ontkenning.

Een sprekend voorbeeld van een zaak waar een hysterische stilte voorafging aan een uitbarsting van morele paniek, was een zedenschandaal in Westkapelle, waarin een toen 61-jarige inwoner ervan werd verdacht in dertig jaar tijd honderden jongens te hebben misbruikt. In 2021 is de man voor misbruik van acht minderjarige jongens veroordeeld tot twee jaar cel en tbs. Het wekte destijds veel verbazing dat de man in de jaren negentig al twee keer eerder is veroordeeld en dat uit onder andere een documentaire die over de zaak is gemaakt en het requisitoir van de politie blijkt dat het misbruik met medeweten van de voltallige dorpsgemeenschap, inclusief de ouders van de betrokkenen, heeft plaatsgevonden. Een bekend voorbeeld uit de media is ook die van de veroordeelde zwemleraar Benno L, wiens problematiek al zeker vijftien jaar bij verschillende hulpverlenende instanties bekend was alvorens hij in 2010 werd opgepakt vanwege misbruik van tientallen kinderen.

Ontkenning is een reactie van mensen, organisaties, overheden of hele samenlevingen wanneer zij worden geconfronteerd met informatie die te verstorend, bedreigend of abnormaal is om volledig tot zich te nemen of openlijk te erkennen. De informatie wordt onderdrukt of geloochend om om te kunnen gaan met schuld, angst of andere storende emoties die de situatie oproept. Niet alleen directe slachtoffers ontkennen, dat geldt zeker ook voor wat Cohen bystanders, omstanders, noemt. Zij zijn degenen die hadden kunnen ingrijpen, maar ervoor kiezen niet in te grijpen in een situatie waarin een ander hulp nodig heeft. Ongetwijfeld waren er ook in de affaire rond de Voice of Holland tientallen, zo niet honderden bystanders. Visagisten, mede-bandleden van een van de beschuldigden, mede-programmamakers. Mensen die het grensoverschrijdende gedrag wellicht met eigen ogen hebben gezien. En het lijkt niet erg voorstelbaar dat de slachtoffers zelf niemand hebben ingelicht over wat hen is overkomen, zodat ook ouders en/of andere familieleden een idee moeten hebben gehad van de onwelriekende praktijken die zich achter de coulissen van de glitter en glamour show afspeelden.

Hoe kan het dan dat deze misstanden toch zo lang voor het grote publiek verborgen konden blijven? Er zijn een aantal mechanismen die het stilzwijgen versterken weten we uit de literatuur. Wanneer de groep die kan helpen groter is, wordt de kans dat een individu ingrijpt kleiner. Ambiguïteit over het gedrag en de ruimte om dat op verschillende manieren te interpreteren is een tweede factor die de passiviteit van omstanders kan versterken. Ook het type slachtoffer speelt een rol. Sommige slachtoffers verdienen meer sympathie dan anderen. In de Westkapelse zedenzaak wisten de slachtoffers bijvoorbeeld heel goed waar hun dorpsgenoot op uit was, maar lieten zij zich daartoe door geld of andere verleidingstechnieken toch overhalen. In de recente affaire kan een rol hebben gespeeld dat de kandidaten die meedoen natuurlijk allemaal hyper-ambitieus zijn en vaak zo worden gekleed en opgemaakt dat ze er jaren ouder uitzien dan ze zijn. Tenslotte kan ook de hechtheid van de gemeenschap een rol spelen, al is het niet helemaal duidelijk hoe. Volgens Cohen, zullen mensen eerder ingrijpen wanneer ze elkaar beter kennen, omdat ze het belangrijk vinden wat de ander van hen denkt. Van de Bunt waarschuwt juist voor de verdichtende werking van het collectief. Het delen van geheimen verbroedert en er ontstaat een gedeeld belang. Daarin speelt ook de schaamte een rol. Als het geheim eenmaal uitlekt, kan de schone schijn niet meer worden opgehouden en zal dat tot grote schade leiden, zowel voor het collectief als voor het individu.[1]

Die schade heeft zich inmiddels voorgedaan, niet alleen voor de directe slachtoffers, maar zeker ook voor al die talenten die heel hard hun best hebben gedaan om zich door de audities te knokken en nu met het stigma van vermeend misbruikslachtoffer verder moeten in plaats van met dat van rijzende ster. Van de directe slachtoffers hoeven we in dit soort zaken alleen al om die reden niet te veel te verwachten. Het zijn vooral de bystanders die moeten worden aangespoord in te grijpen.

Noot:

[1] Bunt, H. van de (2007). Muren van stilzwijgen. In H. van de Bunt, P. Spierenburg & R. van Swaaningen, Drie perspectieven op sociale controle (pp. 113-130). Den Haag: Boom juridisch.